• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابن‌واصل ابوعبدالله محمد بن سالم حموی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



اِبْنِ واصِل، ابو عبداللـه محمد بن سالم بن نصر اللـه بن سالم بن واصل حموی (۲ شوال ۶۰۴ ـ شوال ۶۹۷ق/۲۰ آوریل ۱۲۰۸- ژوئیۀ ۱۲۹۸م)، مورخ، ادیب و فقیه شافعی است.



او درحماه زاده شد
[۱] صفدی، خلیل بن ایبک، نکت الهمیان، ج۱، ص۲۵۰، قاهره، ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م.
و همان‌جا رشد یافت. پدرش سالم بن نصر اللـه از فقیهان عصر و از نزدیکان امرای ایوبی بود، چنانکه از سوی آنان به منصب قضا ی حماه منصوب شد، ولی استعفا کرد و سپس بر مسند قضای معره النعمان نشست.
[۲] ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۱۱۸-۱۱۹، قاهره، ۱۹۷۲م.

ابن واصل در ۶۲۱ق/۱۲۲۴م با پدر به دمشق و از آن‌جا با همو که به ریاست مدرسۀ ناصریۀ بیت‌المقدس منصوب شده بود، در اوایل ۶۲۲ق به آن دیار رفت.
[۳] ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۱۴۱-۱۴۲، قاهره، ۱۹۷۲م.
در ۶۲۴ق پدرش به حج رفت و او نیابت وی را در مدرسۀ ناصریه به عهده گرفت،
[۴] ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۲۰۸، قاهره، ۱۹۷۲م.
اما مدتی بعد به سبب جنگ و نزاع میان مسلمانان و فرنگان، بیت‌المقدس را به قصد دمشق ترک گفت. اقامت ابن واصل در دمشق با برخوردهای نظامی امرای ایوبی شام و مصر هم‌زمان بود و خود او در کتاب مفرج الکروب برخی از این حوادث را که ناظر آن‌ها بوده، ذکر کرده است.
[۵] ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۲۵۳، قاهره، ۱۹۷۲م.
[۶] ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۲۵۷، قاهره، ۱۹۷۲م.

در ۶۴۱ق همراه ابن ابی الدم (ﻫ م) به سفارت به بغداد رفت.
[۷] ابوالفداء، اسماعیل، المختصر فی اخبار البر، ج۳، ص۱۷۳، بیروت، دارالمعرفه.
و از آن‌جا عازم قاهره شد
[۸] ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش جمال‌الدین شیال، ج۱، ص۲۱۰-۲۱۱، قاهره، ۱۹۵۳م.
[۹] ابوالفداء، اسماعیل، المختصر فی اخبار البر، ج۳، ص۱۷۲، بیروت، دارالمعرفه.
و در ۶۴۹ق به مکه رفت.
[۱۰] ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش جمال‌الدین شیال، ج۱، ص۲۳۱، قاهره، ۱۹۵۳م.
بازگشت او از این سفر به قاهره، با سقوط سلسلۀ ایوبیان در مصر مصادف شد. از زندگانی وی در عهد ممالیک، جز اشارات پراکنده‌ای که به مناسبت‌های مختلف در کتاب مفرج الکروب خود او یا آثار بعدی آمده، اطلاع چندانی در دست نیست.
ابن واصل در سال‌های آخر زندگی نابینا شد.
[۱۱] صفدی، خلیل بن ایبک، نکت الهمیان، ج۱، ص۲۵۰، قاهره، ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م.



ابن واصل در ۶۲۹ق همراه با پدر و به درخواست الملک الناصر داوود ایوبی امیر کرک به خدمت او درآمد
[۱۲] ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۳۳۰، قاهره، ۱۹۷۲م.
و از ۶۳۱ق به مدت ۲ سال در خدمت الملک المظفر دوم امیر حماه به سر برد. در همین ایام علم‌الدین قیصر ، مشهور به تعاسیف، ریاضی‌دان مصری را در ساختن رصدخانۀ حماه یاری داد.
[۱۳] ابوالفداء، اسماعیل، المختصر فی اخبار البر، ج۳، ص۱۷۳، بیروت، دارالمعرفه.
پس از آن، در بازگشت به دمشق با حسام‌الدین بن ابی علی که بعدها از جانب الملک الصالح سلطان ایوبی حاکم مصر شد، آشنایی یافت و طی سال‌هایی که در مصر بود، از دوستی با او بهره‌های فراوان برد. نزد مانفرد پسر فردریک دوم پادشاه سیسیل اعزام گردید.
[۱۴] ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۲۳۴، قاهره، ۱۹۷۲م.
[۱۵] ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۲۴۸، قاهره، ۱۹۷۲م.
[۱۶] ابوالفداء، اسماعیل، المختصر فی اخبار البر، ج۴، ص۳۸، بیروت، دارالمعرفه.
ابن واصل در دربار سیسیل و پاشاه علم‌دوست آنجا، تقربی خاص یافت و اوقات خویش را به شرکت در مجالس بحث و درس و همچنین تصنیف گذراند.
[۱۷] ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۳۸-۳۹، قاهره، ۱۹۷۲م.
وی در کتاب مفرج الکروب، علاوه بر وصف مانفرد و سرزمین‌های تحت حکومت وی و گزارش مبسوطی از وضع مسلمانان سیسیل، گاه به نقل حوادث به روایت اطرافیان مانفرد پرداخته است.
[۱۸] ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۲۴۷، قاهره، ۱۹۷۲م.
[۱۹] ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۲۴۹، قاهره، ۱۹۷۲م.

از حدود ۶۶۳ق ابن واصل را در زادگاهش حماه می‌یابیم. وی از جانب الظاهر بیبرس، قاضی القضاه آن دیار شد و تا پایان عمر در همین منصب باقی ماند.
[۲۰] ابوالفداء، اسماعیل، المختصر فی اخبار البر، ج۴، ص۳۸، بیروت، دارالمعرفه.
[۲۱] صفدی، خلیل بن ایبک، نکت الهمیان، ج۱، ص۲۵۰، قاهره، ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م.
بیشتر اوقات او در حماه به تدریس، افتاء و تصنیف سپری شد
[۲۲] صفدی، خلیل بن ایبک، نکت الهمیان، ج۱، ص۲۵۰، قاهره، ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م.
و مهم‌ترین آثار خود را در همین دوره از زندگیش پدید آورد. در ۶۹۰ق در ملازمت الملک المظفر ایوبی امیر حماه به قاهره رفت و مورد استقبال فراوان علمای مصر قرار گرفت.


ابن واصل در اواخر ۶۲۷ق به حلب رفت و در آن‌جا نزد کسانی چون نجم‌الدین ابن خباز در فقه و اصول ، ابن یعیش در نحو و لغت و همچنین بهاءالدین ابن شداد دانش آموخت و تا شعبان ۶۲۸ در حلب در خدمت ابن شداد ماند.
[۲۳] ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۳۱۱-۳۱۲، قاهره، ۱۹۷۲م.

ابوحیان غرناطی از جمله دانشمندانی بود که در قاهره از محضر وی بهره برد و از او اجازه گرفت.
[۲۴] صفدی، خلیل بن ایبک، نکت الهمیان، ج۱، ص۲۵۱-۲۵۲، قاهره، ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م.



نجم‌الدین دبیران ، در درس وی حاضر می‌شد و مشکلات منطقی را نزد او مطرح می‌کرد.
[۲۵] صفدی، خلیل بن ایبک، نکت الهمیان، ج۱، ص۲۵۱، قاهره، ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م.
ابن واصل همچنین با توران شاه که خود اهل علم و فضل بود، مباحثاتی داشت.
[۲۶] سبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیه الکبری، به کوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حو، ج۸، ص۱۳۶، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م.
از جمله شاگردان مشهور او ابوالفداء است که کتاب اقلیدس و نیز شرح ابن واصل بر منظومۀ ابن حاجب را در حماه از وی آموخت.
[۲۷] ابوالفداء، اسماعیل، المختصر فی اخبار البر، ج۴، ص۳۸، بیروت، دارالمعرفه.



مسافرت‌های متعدد ابن واصل به شهرهای شام و مصر سبب گردید که وی نزد استادان بسیاری به شاگردی پردازد. تنوع و گستردگی دانش وی در تاریخ ، فقه ، کلام ، منطق و طب تحسین همگان را بر می‌انگیخت. وی همچنین در فلسفه ، ریاضیات و نجوم صاحب نظر بود و تصانیف بسیاری از خود بر جای گذاشت، تا آن‌جا که گفته‌اند در بیش از ۳۰ علم به تدریس می‌پرداخته است و به‌ویژه تسلط وی را در علوم عقلی ستوده‌اند.
[۲۸] ابوالفداء، اسماعیل، المختصر فی اخبار البر، ج۴، ص۳۸، بیروت، دارالمعرفه.
[۲۹] ذهبی، محمد بن احمد، العبر، به کوشش محمدسعید زغلول، ج۳، ص۳۹۰، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۳۰] صفدی، خلیل بن ایبک، نکت الهمیان، ج۱، ص۲۵۰-۲۵۱، قاهره، ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م.
[۳۱] اسنوی، عبدالرحیم بن حسن، طبقات الشافعیه، به کوشش عبداللـه جبوری، ج۲، ص۵۵۴، بغداد، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
[۳۲] ابن قاضی شهبه، ابوبکر بن احمد، طبقات الشافعیه، به کوشش حافظ عبدالعلیم خان، ج۲، ص۱۹۴-۱۹۵، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.



تصانیفی که از ابن واصل بر جای مانده است، اینهاست:

۶.۱ - چاپی

۱. تجرید الاغانی ، که تلخیصی از الاغانی ابوالفرج اصفهانی است. وی این اثر را بنا به درخواست الملک المنصور محمد بن عمر ایوبی امیر حماه پرداخت.
[۳۳] ابن واصل، محمد بن سلام، تجرید الاغانی، به کوشش طه حسین و ابراهیم ابیاری، ج۱، ص۳، قاهره، ۱۳۷۴-۱۳۸۲ق.
او چنان‌که در مقدمۀ کتاب اشاره کرده است، به خواست مخدوم خود، اصطلاحات فنی موسیقی و همچنین اسانید و مکررات و اخبار و اشعار مشترک و تکراری اغانی را حذف کرد و نکات دیگری بدان افزود و الفاظ نامفهوم و پیچیدۀ آن را شرح کرد.
[۳۴] ابن واصل، محمد بن سلام، تجرید الاغانی، به کوشش طه حسین و ابراهیم ابیاری، ج۱، ص۴، قاهره، ۱۳۷۴-۱۳۸۲ق.
ظاهراً ابن واصل تألیف این کتاب را پس از مراجعتش به حماه آغاز و در ۶۶۶ق به پایان رسانده است.
[۳۵] ابن واصل، محمد بن سلام، تجرید الاغانی، به کوشش طه حسین و ابراهیم ابیاری، ج۲، ص۲۴۸۲، قاهره، ۱۳۷۴-۱۳۸۲ق.
ابوالفداء
[۳۶] ابوالفداء، اسماعیل، المختصر فی اخبار البر، ج۴، ص۳۸، بیروت، دارالمعرفه.
در تصحیح نام کسانی که احوالشان در اغانی ذکر شده بوده، به او یاری رسانیده است. این کتاب در فاصلۀ ۱۳۷۴-۱۳۸۲ق به کوشش طه حسین و ابراهیم ابیاری در ۳ مجلد در قاهره طبع شده است؛
۲. مفرج الکروب فی اخبار بنی ایوب ، آنچه در فعالیت علمی ابن واصل از جلوۀ بیشتری برخوردار است، تاریخ‌نگاری و تألیف کتاب مفرج الکروب است که به سبب ویژگی‌هایش، همواره از مهم‌ترین منابع تاریخ ایوبیان به شمار آمده است. ابن واصل به سبب ارتباط نزدیک خود و پدرش با فرمانروایان ایوبی، به‌ویژه الملک الناصر و الملک الاشرف و همچنین خدمت در دستگاه ممالیک، پیوسته در جریان مسائل سیاسی قرار داشته است.
[۳۷] ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۶۵، قاهره، ۱۹۷۲م.
[۳۸] ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۱۱۹، قاهره، ۱۹۷۲م.
[۳۹] ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۱۴۱-۱۴۲، قاهره، ۱۹۷۲م.
همین امر، همراه با دقت نظر در بیان حوادث مهمی که خود ناظر آن‌ها بوده یا از شاهدان آن وقایع شنیده،
[۴۰] ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۲۱۳-۲۱۴، قاهره، ۱۹۷۲م.
[۴۱] ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۲۴۳، قاهره، ۱۹۷۲م.
این اثر بزرگ را ممتاز ساخته است.
ابن واصل کتاب خود را با گزارش‌های دربارۀ اتابکان آغاز کرده و چون به دورۀ ایوبیان رسیده، به تفصیل گراییده است. منبع اساسی ابن واصل در ذکر حوادث پیش از ایوبیان، الکامل ابن اثیر بوده که گاه به تصریح از آن یاد کرده
[۴۲] ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش جمال‌الدین شیال، ج۱، ص۴۳، قاهره، ۱۹۵۳م.
[۴۳] ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش جمال‌الدین شیال، ج۱، ص۷۵، قاهره، ۱۹۵۳م.
و گاه با مقایسه معلوم می‌شود،
[۴۴] ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش جمال‌الدین شیال، ج۱، ص۲۳۳، قاهره، ۱۹۵۳م.
[۴۵] ابن اثیر، الکامل، ج۱۱، ص۳۹۱-۳۹۲.
اما تاریخ سنوات بعد را غالباً به استناد مشاهدات یا شرکت خود در رویدادها
[۴۶] شیال، جمال‌الدین، مقدمه بر ج۱ مفرج الکروب (نک‌ : هم‌، ج۱، ص۴-۵، ابن واصل).
یا روایات افراد موثق نوشته است. ابن واصل این کتاب را تا رویدادهای سال ۶۶۱ق رساند. پس از وی، علی بن عبدالرحیم، منشی الملک المظفر امیر حماه بر آن ذیلی نوشت و حوادث سیاسی عصر را تا ۶۹۵ق در آن ذکر کرد. کتاب مفرج الکروب، از آن‌جا که مهم‌ترین اثر مفصل و خاص ایوبیان و جنگ‌های آنان با فرنگان بوده، مورد توجه نویسندگان بعدی قرار گرفته است و مورخانی چون ابوالفداء،
[۴۷] ابوالفداء، اسماعیل، المختصر فی اخبار البر، ج۱، ص۳، بیروت، دارالمعرفه.
مقریزی و ابن تغری بردی به آن استناد کرده‌اند.
[۴۸] شیال، جمال‌الدین، مقدمه بر ج۱ مفرج الکروب (نک‌ : هم‌، ج۱، ص۷، ابن واصل).

این کتاب تا حوادث سال ۶۱۵ق توسط جمال‌الدین شیال در فاصلۀ ۱۹۵۳-۱۹۶۰م در ۳ مجلد در قاهره به چاپ رسید. مجلدات ۴ و ۵ کتاب در فاصلۀ ۱۹۷۲-۱۹۷۷م توسط حسین محمد ربیع و سعید عبدالفتاح عاشور در قاهره منتشر شد. زنو منتخبی از این کتاب را به فرانسه ترجمه کرده و در «گزیده‌های تاریخ عربی» در پاریس (۱۸۲۲م) به چاپ رسانده است.

۶.۲ - خطی

۱. التاریخ الصالحی ،
[۴۹] صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، به کوشش هلموت ریتر، ج۳، ص۸۵، بیروت، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
این اثر، تاریخ عمومی انبیا و خلفا، تا ۶۳۷ق است که ابن واصل آن را به الملک الصالح اهدا کرده
[۵۰] عزاوی، عباس، التعریف بالمؤرخین، ج۱، ص۱۳۰، بغداد، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۷م.
و احتمالاً همان کتابی است که در مفرج الکروب بارها از آن با عنوان التاریخ الکبیر یاد کرده است.
[۵۱] ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش جمال‌الدین شیال، ج۱، ص۲۰۴، قاهره، ۱۹۵۳م.
[۵۲] ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش جمال‌الدین شیال، ج۱، ص۲۳۶، قاهره، ۱۹۵۳م.
نسخی از این کتاب و یا بخش‌هایی از آن در برخی از کتابخانه‌ها موجود است. عزاوی به نسخۀ کاملی از این کتاب در کتابخانۀ فاتح استانبول اشاره می‌کند؛
[۵۳] عزاوی، عباس، التعریف بالمؤرخین، ج۱، ص۱۳۰، بغداد، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۷م.

۲. الدرّ النضید فی شرح القصید، شرحی است بر المقصد الجلیل فی علم الخلیل ــ لامیۀ ابن حاجب ــ در علم عروض ؛
۳. رساله فی علم المناظر ، این رساله در پاسخ به ۳۰ سؤال مانفرد امپراتور سیسیل تألیف شده است.
[۵۴] صفدی، خلیل بن ایبک، نکت الهمیان، ج۱، ص۲۵۱، قاهره، ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م.
عزاوی به نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانۀ شخصی خود اشاره کرده است؛
[۵۵] عزاوی، عباس، التعریف بالمؤرخین، ج۱، ص۱۳۰، بغداد، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۷م.

۴. شرح الجمل یا شرح مااستغلق من الفاظ کتاب الجمل ، شرحی بر الجمل محمد خونجی در منطق؛
۵. الصله والعائد لنظم القواعد ، نسخه‌ای از این کتاب در دارالکتب مصر موجود است؛
[۵۶] زرکلی، اعلام، ج۶، ص۱۳۳.

۶. نخبه الفکر فی المنطق یا رساله الانبروریه ، وی این کتاب را هنگام اقامتش در سیسیل برای امپراتور مانفرد نوشت.
[۵۷] ابوالفداء، اسماعیل، المختصر فی اخبار البر، ج۴، ص۳۸، بیروت، دارالمعرفه.
نسخه‌ای از این کتاب در دانشگاه ییل آمریکا موجود است؛
۷. نظم الدرر فی الحوادث و السیر ، کتابی است در تاریخ اسلام که آن را به الملک المعظم توران شاه اهدا کرد. نسخه‌ای از این اثر در کتابخانۀ چستربیتی موجود است.

۶.۳ - یافت شده

۱. تاریخ بغداد ؛
[۵۸] ابن دواداری، ابوبکر بن عبداللبه، کنز الدرر و جامع الغرر، به کوشش صلاح‌الدین منجد، ج۸، ص۳۴، قاهره، ۱۳۸۰-۱۳۹۱ق.

۲. خصائص الانبیاء ؛
[۵۹] حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۴۳۰.

۳. شرحی بر الموجز خونجی ؛
[۶۰] صفدی، خلیل بن ایبک، نکت الهمیان، ج۱، ص۲۵۱، قاهره، ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م.

۴. مختصر الادویۀ ابن ابیطار ؛
[۶۱] صفدی، خلیل بن ایبک، نکت الهمیان، ج۱، ص۲۵۱، قاهره، ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م.

۵. مختصر الاربعین ؛
[۶۲] صفدی، خلیل بن ایبک، نکت الهمیان، ج۱، ص۲۵۱، قاهره، ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م.

۶. مختصر المجسطی ؛
[۶۳] سیوطی، بغیه الوعاه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۱۰۸، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.

۷. هدایه الالباب ، در منطق.
[۶۴] صفدی، خلیل بن ایبک، نکت الهمیان، ج۱، ص۲۵۱، قاهره، ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م.



(۱) ابن اثیر، الکامل.
(۲) ابن دواداری، ابوبکر بن عبداللبه، کنز الدرر و جامع الغرر، به کوشش صلاح‌الدین منجد، قاهره، ۱۳۸۰-۱۳۹۱ق.
(۳) ابن قاضی شهبه، ابوبکر بن احمد، طبقات الشافعیه، به کوشش حافظ عبدالعلیم خان، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
(۴) ابن واصل، محمد بن سلام، تجرید الاغانی، به کوشش طه حسین و ابراهیم ابیاری، قاهره، ۱۳۷۴-۱۳۸۲ق.
(۵) ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، ج۱، به کوشش جمال‌الدین شیال، قاهره، ۱۹۵۳م.
(۶) ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، ج۴، به کوشش حسین محمد ربیع، قاهره، ۱۹۷۲م.
(۷) ابوالفداء، اسماعیل، المختصر فی اخبار البر، بیروت، دارالمعرفه.
(۸) اسنوی، عبدالرحیم بن حسن، طبقات الشافعیه، به کوشش عبداللـه جبوری، بغداد، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
(۹) حاجی خلیفه، کشف.
(۱۰) ذهبی، محمد بن احمد، العبر، به کوشش محمدسعید زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۱۱) زرکلی، اعلام.
(۱۲) سبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیه الکبری، به کوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حو، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م.
(۱۳) سیوطی، بغیه الوعاه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
(۱۴) شیال، جمال‌الدین، مقدمه بر ج۱ مفرج الکروب (نک‌ : هم‌، ابن واصل).
(۱۵) صفدی، خلیل بن ایبک، نکت الهمیان، قاهره، ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م.
(۱۶) صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
(۱۷) عزاوی، عباس، التعریف بالمؤرخین، بغداد، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۷م.


۱. صفدی، خلیل بن ایبک، نکت الهمیان، ج۱، ص۲۵۰، قاهره، ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م.
۲. ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۱۱۸-۱۱۹، قاهره، ۱۹۷۲م.
۳. ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۱۴۱-۱۴۲، قاهره، ۱۹۷۲م.
۴. ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۲۰۸، قاهره، ۱۹۷۲م.
۵. ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۲۵۳، قاهره، ۱۹۷۲م.
۶. ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۲۵۷، قاهره، ۱۹۷۲م.
۷. ابوالفداء، اسماعیل، المختصر فی اخبار البر، ج۳، ص۱۷۳، بیروت، دارالمعرفه.
۸. ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش جمال‌الدین شیال، ج۱، ص۲۱۰-۲۱۱، قاهره، ۱۹۵۳م.
۹. ابوالفداء، اسماعیل، المختصر فی اخبار البر، ج۳، ص۱۷۲، بیروت، دارالمعرفه.
۱۰. ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش جمال‌الدین شیال، ج۱، ص۲۳۱، قاهره، ۱۹۵۳م.
۱۱. صفدی، خلیل بن ایبک، نکت الهمیان، ج۱، ص۲۵۰، قاهره، ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م.
۱۲. ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۳۳۰، قاهره، ۱۹۷۲م.
۱۳. ابوالفداء، اسماعیل، المختصر فی اخبار البر، ج۳، ص۱۷۳، بیروت، دارالمعرفه.
۱۴. ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۲۳۴، قاهره، ۱۹۷۲م.
۱۵. ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۲۴۸، قاهره، ۱۹۷۲م.
۱۶. ابوالفداء، اسماعیل، المختصر فی اخبار البر، ج۴، ص۳۸، بیروت، دارالمعرفه.
۱۷. ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۳۸-۳۹، قاهره، ۱۹۷۲م.
۱۸. ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۲۴۷، قاهره، ۱۹۷۲م.
۱۹. ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۲۴۹، قاهره، ۱۹۷۲م.
۲۰. ابوالفداء، اسماعیل، المختصر فی اخبار البر، ج۴، ص۳۸، بیروت، دارالمعرفه.
۲۱. صفدی، خلیل بن ایبک، نکت الهمیان، ج۱، ص۲۵۰، قاهره، ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م.
۲۲. صفدی، خلیل بن ایبک، نکت الهمیان، ج۱، ص۲۵۰، قاهره، ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م.
۲۳. ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۳۱۱-۳۱۲، قاهره، ۱۹۷۲م.
۲۴. صفدی، خلیل بن ایبک، نکت الهمیان، ج۱، ص۲۵۱-۲۵۲، قاهره، ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م.
۲۵. صفدی، خلیل بن ایبک، نکت الهمیان، ج۱، ص۲۵۱، قاهره، ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م.
۲۶. سبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیه الکبری، به کوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حو، ج۸، ص۱۳۶، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م.
۲۷. ابوالفداء، اسماعیل، المختصر فی اخبار البر، ج۴، ص۳۸، بیروت، دارالمعرفه.
۲۸. ابوالفداء، اسماعیل، المختصر فی اخبار البر، ج۴، ص۳۸، بیروت، دارالمعرفه.
۲۹. ذهبی، محمد بن احمد، العبر، به کوشش محمدسعید زغلول، ج۳، ص۳۹۰، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۳۰. صفدی، خلیل بن ایبک، نکت الهمیان، ج۱، ص۲۵۰-۲۵۱، قاهره، ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م.
۳۱. اسنوی، عبدالرحیم بن حسن، طبقات الشافعیه، به کوشش عبداللـه جبوری، ج۲، ص۵۵۴، بغداد، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
۳۲. ابن قاضی شهبه، ابوبکر بن احمد، طبقات الشافعیه، به کوشش حافظ عبدالعلیم خان، ج۲، ص۱۹۴-۱۹۵، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۳۳. ابن واصل، محمد بن سلام، تجرید الاغانی، به کوشش طه حسین و ابراهیم ابیاری، ج۱، ص۳، قاهره، ۱۳۷۴-۱۳۸۲ق.
۳۴. ابن واصل، محمد بن سلام، تجرید الاغانی، به کوشش طه حسین و ابراهیم ابیاری، ج۱، ص۴، قاهره، ۱۳۷۴-۱۳۸۲ق.
۳۵. ابن واصل، محمد بن سلام، تجرید الاغانی، به کوشش طه حسین و ابراهیم ابیاری، ج۲، ص۲۴۸۲، قاهره، ۱۳۷۴-۱۳۸۲ق.
۳۶. ابوالفداء، اسماعیل، المختصر فی اخبار البر، ج۴، ص۳۸، بیروت، دارالمعرفه.
۳۷. ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۶۵، قاهره، ۱۹۷۲م.
۳۸. ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۱۱۹، قاهره، ۱۹۷۲م.
۳۹. ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۱۴۱-۱۴۲، قاهره، ۱۹۷۲م.
۴۰. ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۲۱۳-۲۱۴، قاهره، ۱۹۷۲م.
۴۱. ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش حسین محمد ربیع، ج۴، ص۲۴۳، قاهره، ۱۹۷۲م.
۴۲. ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش جمال‌الدین شیال، ج۱، ص۴۳، قاهره، ۱۹۵۳م.
۴۳. ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش جمال‌الدین شیال، ج۱، ص۷۵، قاهره، ۱۹۵۳م.
۴۴. ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش جمال‌الدین شیال، ج۱، ص۲۳۳، قاهره، ۱۹۵۳م.
۴۵. ابن اثیر، الکامل، ج۱۱، ص۳۹۱-۳۹۲.
۴۶. شیال، جمال‌الدین، مقدمه بر ج۱ مفرج الکروب (نک‌ : هم‌، ج۱، ص۴-۵، ابن واصل).
۴۷. ابوالفداء، اسماعیل، المختصر فی اخبار البر، ج۱، ص۳، بیروت، دارالمعرفه.
۴۸. شیال، جمال‌الدین، مقدمه بر ج۱ مفرج الکروب (نک‌ : هم‌، ج۱، ص۷، ابن واصل).
۴۹. صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، به کوشش هلموت ریتر، ج۳، ص۸۵، بیروت، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۵۰. عزاوی، عباس، التعریف بالمؤرخین، ج۱، ص۱۳۰، بغداد، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۷م.
۵۱. ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش جمال‌الدین شیال، ج۱، ص۲۰۴، قاهره، ۱۹۵۳م.
۵۲. ابن واصل، محمد بن سلام، مفرج الکروب، به کوشش جمال‌الدین شیال، ج۱، ص۲۳۶، قاهره، ۱۹۵۳م.
۵۳. عزاوی، عباس، التعریف بالمؤرخین، ج۱، ص۱۳۰، بغداد، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۷م.
۵۴. صفدی، خلیل بن ایبک، نکت الهمیان، ج۱، ص۲۵۱، قاهره، ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م.
۵۵. عزاوی، عباس، التعریف بالمؤرخین، ج۱، ص۱۳۰، بغداد، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۷م.
۵۶. زرکلی، اعلام، ج۶، ص۱۳۳.
۵۷. ابوالفداء، اسماعیل، المختصر فی اخبار البر، ج۴، ص۳۸، بیروت، دارالمعرفه.
۵۸. ابن دواداری، ابوبکر بن عبداللبه، کنز الدرر و جامع الغرر، به کوشش صلاح‌الدین منجد، ج۸، ص۳۴، قاهره، ۱۳۸۰-۱۳۹۱ق.
۵۹. حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۴۳۰.
۶۰. صفدی، خلیل بن ایبک، نکت الهمیان، ج۱، ص۲۵۱، قاهره، ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م.
۶۱. صفدی، خلیل بن ایبک، نکت الهمیان، ج۱، ص۲۵۱، قاهره، ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م.
۶۲. صفدی، خلیل بن ایبک، نکت الهمیان، ج۱، ص۲۵۱، قاهره، ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م.
۶۳. سیوطی، بغیه الوعاه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۱۰۸، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
۶۴. صفدی، خلیل بن ایبک، نکت الهمیان، ج۱، ص۲۵۱، قاهره، ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م.



دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن واصل، ابوعبدالله»، ج۵، ص۱۸۷۴.    






جعبه ابزار